سقاخوانی؛ موسیقی اصیل محرم

اصفهان موسیقی محرم، شعر‌های مذهبی با لحن حماسی است که در قالب‌هایی از موسیقی سنتی و با اصالت ایرانی آمیخته شده است، اما امروز از آن اصالت فاصله گرفته‌ایم. موسیقی محرم، در دستگاه‌های ابوعطا، دشتی، چهارگاه و همایون اجرا می‌شده است و روشن‌ترین یادگار موسیقی محرم را باید در سقاخوانی نوش‌آباد جستجو کرد.

مهم‌ترین ویژگی سقاخوانی نوش‌آباد، حضور کودکان و نوجوانان است که توانسته این اصالت موسیقی را در آیین‌های محرم این بخش از استان اصفهان را آموخته و برای نسل‌های آینده زنده نگه دارد.

نوش‌آباد، هرچند با آثار تاریخی آن شناخته شده است، اما بخش بزرگی از میراث فرهنگی و تمدنی این خطه، از آیین‌های مذهبی آن در ماه محرم ریشه گرفته است که با آیین سقاخوانی در شامگاه ۱۸ ذی‌الحجه آغاز می‌شود.

سقاخوانی، از جمله هنر‌های آیینی و نوایی است که از ردیف‌های موسیقی سنتی ایران الهام گرفته و همراه با متنی که برگرفته شده است از زبان و فرهنگ فولکلور مردم این خطه کویری، اجرا می‌شود.

شهروندان نوش‌آباد، بنا به سنت نیاکان خود، از شامگاه عید غدیر تا پایان ذی‌الحجه، شب‌ها در حسینیه‌ها، سقاخوانی می‌کنند که شیوه‌ای از عزاداری شبیه به “گروه کُر” است، اما متن و آهنگ آن به گونه‌ای خاص متناسب با قافله عاشورایی تدوین شده است.

از حریم کعبه از کربلا دارد حسین عزم جانبازی به راه کبریا دارد حسین

تا نیابد از جفا بر بُست یزدانی شکست انصراف از حج خود خون خدا دارد

حسین، چون می‌خواست حج خود بدل بر عمره کرد بر قضای کردگار خود رضا دارد حسین

 خیمه‌گه میقات و کهنه جامه‌ای احرام او غسل احرام از سرشک دیده‌ها دارد حسین

 تا کند در کربلا اعمال حج خود تمام از حرم تا قتلگه سعی صفا دارد حسین

اصل اول در برگزاری سقاخوانی، رعایت احترام بزرگان محله است که در «گروه نقیب یا استاد» قرار می‌گیرند و بقیه نیز در دو گروه موسوم به «شاگرد»، به شکل حلقه‌های عزا دور هم نشسته و اشعار سقاخوانی را شروع می‌کنند.

در کشور دل ما فرمانروا حسین است آنکه گره گشاید از کار ما حسین است

 آن کس که روز عاشور از کربلای خونین داده به خلق عالم درس وفا حسین است

محبوب مِی سَرمَد آرام جان احمد دُردانه علی و خیرالنسا حسین است

 آن عاشقی که جان داد تا زنده دین بماند جسمش به خاک و خون خفت در کربلا حسین است

آن کس که با قیامش از مکتب شهادت درس جهاد و نهضت، داده به ما حسین است

آزاده مرد باشید، گر حق نمی‌پرستید آن رهبری که فرمود این نکته را حسین است

سقاخوانی مردم نوش‌آباد، نه یک مراسم آئینی، بلکه روایتی از فرهنگ مردمی است که برای جاودانه ماندن حماسه عاشورا، از گزند تحریف و خرافه، سنتی نیک را سینه به سینه، چون میراثی گرانبها حفظ کرده‌اند.

سقاخوانی، فراتر از یک آیین، فرهنگ زیستن بر مرام آزادگی است. انتقال سنتی که انسانیت انسان را زنده نگه می‌دارد. سقاخوانی، بر خلاف مداحی و روضه‌خوانی، گریستن و گریستن نیست بلکه زیستن و آزاده زیستن در خدمت به خلق خدا و به نیت رضای خالق است و در این فرهنگ، مرگ، فقط شکستن کالبد خاکی است.

چون خسرو لب تشنگان عزم سفر کرد ز اهل و عیال و خانمان قطع نظر کرد

یکباره اندر راه جانان ترک سر کرد اندر وطن مُحرم شد و وانگه روان شد،

 چون شاه دین محمل به دشت کربلا بست ز اول کمر بهر شهادت برمَلا بست

 ایوب آسا زین جهان تن بر بَلا بست لبیک گویان تا به دشت کربلا رفت

 قربانی اش، هم طفل و هم پیر و جوان شد

یکی از ویژگی‌های سقاخوانی، تغییر‌های متناوب سبک خواندن است که از دستگاه همایون به دستگاه شور می‌رود و پس از آن به دستگاهی دیگر که باید سال‌ها آموخته باشی تا بتوانی همراه شوی.

از دیگر آداب سقاخوانی، آیین صبح روز تاسوعا است که سقاخوانان در کوچه‌ها می‌گردند و به یادبود درگذشتگان به فاصله دو محرم فاتحه‌خوانی می‌کنند و صاحبان عزا نیز به نشانه تکریم عزاداران حسینی و حق‌شناسی، پرچمی را همراه با نذری به هیئت اهدا می‌کنند؛ و آخرین فصل سقاخوانی نوش‌آباد، سقاخوانی روز عاشورا است. سادات هیئت حسینی که شال‌های سبز بر گردن دارند، پیشاپیش دسته سینه‌زنی و بعد از تابوت گونه‌ای حرکت می‌کنند که شبیه کشته کربلا بر آن حمل می‌شود. شعر و آهنگ سقاخوانی در این روز در مایه صدای زیر و با فرکانس بالا خوانده می‌شود که هر بیننده را تحت تأثیر قرار داده و به خود جلب می‌کند.

پنجه بندی و توغ بندی حسینیه در نخستین روز محرم، کُتَل خردسالان و تعزیه روز عاشورا، خیمه کوبی عصر هشتم محرم، جریده شویی صبح روز تاسوعا و خیمه برداری عصر یازدهم محرم از جمله آیین‌های محرم در شهر نوش‌آباد است که در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

آنچه در مناطقی مثل کاشان به نام سقایی انجام می‌شود، افرادی هستند که مشک یا کوزه آب بر دوش گرفته و در بین عزاداران به توزیع آب پرداخته و در همین هنگام نیز اشعاری را در مدح و منقبت سید و سالار شهیدان کربلا می‌خوانند که متفاوت از سقاخوانی نوش‌آباد است.

مراسمی با عنوان «سقایی» در صبح روز تاسوعا در بازار کاشان برگزار می‌شود. در این مراسم، عده‌ای که حاجت و نذرشان برآورده شده است، مشک بر دوش می‌گیرند و در میان عزاداران، آب پخش می‌کنند. سقاها، با یک دست دهانۀ مشک را می‌گیرند و در دست دیگر کاسه‌ای دارند و میان عزاداران حرکت می‌کنند و به تشنگان آب می‌رسانند و اشعاری را در بیان تشنگی امام حسین (ع) و یارانش می‌خوانند تا نوشندۀ آب را بیشتر به یاد امام (ع) و یارانش بیندازند؛ برای نمونه، این اشعار را می‌خوانند:

آبی بنوش و لعنت حق بر یزید کن / جان را فدای مرقد شاه شهید کن

آیین‌های محرم نوش‌آباد به نام‌های سقاخوانی در مهرماه ۹۶ به شماره ۱۳۳۴، خیمه‌کوبی و خیمه برداری در سال۹۲ به شماره ۵۹۸، جریده شویی در دیماه ۹۷ به شماره ۱۷۱۷ و نان عباسعلی در خرداد ۱۳۹۵ به شماره ۱۲۰۰ در فهرست میراث ناملمـوس ثبت شده است.

منبع: ایسنا